Сирек кездесетін өсімдіктер мүлдем жоғалып кетпей тұрғанда оларды өз көзіңізбен көру үшін Павлодар облысына келуге болады. Осындай жәдігерлердің бірі –майлы қайыңдар. Оның атауы Баянауыл ауданындағы Майқайың кентіне берілген.
Майқайың полиметалл кендерін, оның ішінде алтынды жүз жылға жуық уақыт бойы өндіріп, өңдеумен ғана емес, сонымен бірге оның атауының ерекше шығу тегімен де танымал. Оның жанынан өтіп бара жатқан адам бұл елді мекеннің неге осылай аталғаны туралы ойлауы мүмкін, өйткені ауылда да, оның жанында да қайың тоғайлары жоқ.
Өлкетанушылардың ақпараты бойынша, бағзы замандарда осы жерде қайың көп өскен. Жиырмасыншы және отызыншы жылдары сол кездегі кішкентай ауылдың айналасында қайың тоғайы болған. Ауылда да бұл ағаштар көп болды. 1876 жылдың алғашқы топографиялық карталарында бұл жер үлкен Майқайың және кіші Майқайың шоқылары бар Майқайың шатқалы ретінде белгіленді. Карталардағы шартты белгілер шоқылардың ойпаттары мен беткейлеріндегі қайыңның үлкен массивтері туралы хабарлады.
Павлодарлық оқушы, Павлодар география үйінің мүшесі Мария Полякова Майқайыңға атау берген қайың туралы бірнеше басылым дайындады. Ол отызыншы жылдары алғашқы кеңестік ғалымдар Қазақстанның геологиялық байлығын зерттегенін және оларды құрғақ, сортаң топырақты тамырымен тесіп, ұстап тұруға, жергілікті қатты желге төтеп беруге бейімделген ерекше ағаштар қызықтырғанын айтты.
«Қайыңдар құрғақ және тұзды жерден бір тамшы ылғал ішуді үйренді. Жергілікті қайыңның жапырақтарында балауыз жабыны қалың екендігі байқалды. Мүмкін, сондықтан олар Қайыңды майлы деп атады», - деп жазды Маша. - Қауесет бойынша, тіпті елорданың көрнекті ғалымдарынан тұратын ғылыми экспедиция құрғақ жерлерде және тұзды топырақтарда ормандар мен қар ұстайтын жолақтарды өсіру үшін халық шаруашылығында қайың ағаштарының сирек кездесетін түрін зерттеу үшін дайындалды. Бірақ бұл жоспарлар орындалмады, өйткені Ұлы Отан соғысы басталды. Өкінішке орай, соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі кезеңде қайыңның отынына байланысты қиындықтар туындады».
Адамдар бұл сирек кездесетін, мүмкін тіпті реликті өсімдіктің барлық үлгілері жойылғанына ұзақ уақыт сенімді болды. Бірақ содан кейін сексенінші жылдардың басында Майқайыңның ескі ауруханасы ғимаратының жанында онға жуық қайың болғандығы белгілі болды. Бірақ олар аурухананың бұрынғы бас дәрігері Валентин Васильевич Роковановтың қамқорлығының арқасында ғана аман қалды. Онда аурухана қалашығы салынғанда, ол кесілген қайыңдардың діңгектері өсіп келе жатқанын байқады. Аурухана ауласының айналасында олар бірден шарбақ қоршау жасады. Өскіндерден ақ түсті сұлулар өсті. Олар аурухананың бүкіл аумағын көгалдандыра бастаған кезде, Майқайыңдағы басқа жерлерде қарапайым үйеңкі де жергілікті майлы қайыңнан гөрі нашар болғанын анықтады. Жергілікті қайыңның жапырақтарында басқа түрлерге қарсы балауыз (май) жабыны бар болып шықты. Бұл оған ылғалды үнемдеуге және оны аз буландыруға мүмкіндік береді.
- Бірақ басқа адамдар мұндай мәселеге онша қызығушылық танытпады. Менің әжемнің және сол кезде Майқайыңда тұрған басқа да туыстарының айтуынша, саябақ қоршауының артындағы жас қайың үнемі монша сыпырғыштары мен ұзын сыпырғыштарға кесілген, - дейді М.Полякова. - Содан бері отыз жылдан астам уақыт өтті. Ескі аурухана жұмысын тоқтатты, саябақ қоршауы ағаштарды аздап қорғады. Қайыңдар тоқсаныншы жылдарға үлкен шығындарды бастан кешіп, ауылда жылу мен сумен жабдықтау болмаған кезде өтті. Аурухана орнында жаңа колледж салынды. Майқайың интернет-қауымдастықтарының мәліметтері бойынша, қазір соңғы майлы қайың қалды.
Осыдан біраз уақыт бұрын Майқайыңда ауыл әкімі мен жергілікті емхананың учаскелік терапевті мұнда сирек майлы қайыңдар қалмағанын растады. Жалғыз-ақ нәрсе, ағаш емхананың жанында тұр дейді. Дәрігер бізді қайыңға апарды. Біз сол жерде көп жатқан тастардан жасалған жалғыз қайыңның айналасында қарапайым тесік салдық. Бір жағынан, бұл, кем дегенде, ағашқа назар аударады, оны қоршайды, ал екінші жағынан, қар ұстау үшін кішкене шара болсын. Тастар бүкіл ұжыммен мұқият төселді. Осыдан кейін олар «Майкаинзолото» компаниясының кеңсесіне бет алды. Комбинаттың бас директорымен қысқа әңгіме барысында Майқайыңда кем дегенде бір-екі майлы қайыңның бар екені анықталды. Компания басшылығының қабылдау бөлмесіндегі жалюздерді ақырын итеріп, бізге аулада өсіп келе жатқан ағаштарды көрсетті: «міне, қараңыз, біз оларды мүлдем жоғалып кетпеу үшін сақтаймыз».
Қалай баруға болады? Майқайың кенті Баянауыл ауданында, Павлодар қаласынан 145 шақырым жерде орналасқан. Сирек майлы қайыңды көру үшін автокөлікпен екі сағат ішінде алдымен А17 тас жолында, содан кейін Қалқаман ауылынан өтіп, Р27 жолында солға бұрыла аласыз. Бұл жол ауылға әкеледі.
Павлодар қаласынан ауылға автобустар күн сайын, сенбіден басқа, сағат 19:00-де жүреді. Ересек билет құны – 1000 теңге, балалар билеті – 500 теңге.
Антон Сергеев Суреттер Павлодар география үйінің мұрағатынан